Paulo Freire

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΟΥΛΟ ΦΡΕΙΡΕ

«Η ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑΠΙΕΖΟΜΕΝΟΥ»

«Ο Φρέιρε υποστηρίζει, πως η παιδεία είναι «άσκηση ελευθερίας», δεν είναι απλή μεταβίβαση γνώσεων ή πολιτισμού. Ούτε είναι μετάδοση τεχνικών γνώσεων. Δεν είναι ακόμη αποταμίευση πληροφοριών ή δεδομένων στο μυαλό του μαθητή. Δεν είναι η «διαιώνιση των αξιών μιας δοσμένης κουλτούρας». Ούτε είναι προσπάθεια προσαρμογής στο περιβάλλον του.

Η παιδεία ως άσκηση ελευθερίας, είναι μια αληθινά γνωσιολογική κατάσταση. Στην παιδευτική διαδικασία απελευθέρωσης, ο παιδαγωγός-μαθητής και ο μαθητής-παιδαγωγός είναι και οι δύο Υποκείμενα γνώσης, μπροστά στα προς γνώση αντικείμενα. Όσοι μονοπωλούν τη σοφία, δεν ανέχονται το διάλογο. Ο διάλογος είναι απειλή για την παντοδυναμία τους» (Γέρου,  Φρέιρε, 1976, σ.19-20).

                            ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

«Η ανάγκη για την αγωγή των καταπιεζόμενων»

            Ο Φρέιρε ορίζει την καταπίεση ως εξής: «Κάθε κατάσταση στην οποία ο Α αντικειμενικά εκμεταλλεύεται τον Β ή τον εμποδίζει να αυτοεκδηλωθεί σαν υπεύθυνο  πρόσωπο» (1977: 54).

            Εξανθρωπισμός: Ο προορισμός του ανθρώπου είναι η εξανθρώπιση, μια δυνατότητα για το ατελές ον, τον άνθρωπο που είναι το μόνο ον που έχει συνείδηση της ατέλειάς του. Ο προορισμός αυτός υπονομεύεται από την καταπίεση, η οποία ενισχύει την απανθρώπιση, δηλαδή τη διαστρέβλωση του προορισμού του ανθρώπου για ανθρωπιά. Για να αναδυθεί ο καταπιεζόμενος από την απανθρώπιση, «δεν πρέπει να γίνει καταπιεστής του καταπιεστή αλλά μάλλον αποκαταστάτης της ανθρωπιάς και των δύο». (1977: 40).

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΑΓΩΓΗΣ:

            Με στόχο τον εξανθρωπισμό, ο Φρέιρε προτείνει την αγωγή του καταπιεζόμενου μαζί με τον ίδιο, και όχι για τον ίδιο.

            Η αγωγή ακολουθεί την εξής διαδικασία:

• Ο καταπιεζόμενος ενημερώνεται για την κατάστασή του
• με στόχο να την κατανοήσει ως πεπερασμένη (ότι μπορεί να την αλλάξει)
• και να συνειδητοποιήσει ότι συμβάλει εξαρτητικά στην ύπαρξη του καταπιεστή.

Από αυτό το στοχασμό ο Φρέιρε υποθέτει ότι θα προκύψει κατ’ ανάγκη η ένταξή του στον αγώνα για την απελευθέρωσή του. «Όσο καιρό ζουν μέσα στη δυαδικότητα, όπου το να είσαι σημαίνει να είσαι σαν, και το να είσαι σαν σημαίνει να είσαι σαν το δυνάστη, η συμβολή αυτή (στον απελευθερωτικό τους αγώνα) είναι αδύνατη.» (1977: 46) «Ένας μόνο δρόμος υπάρχει: η αλλαγή της συγκεκριμένης πραγματικότητας που γεννά τον καταπιεστή» (1977: 48) «Ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια στην πάλη για την απελευθέρωση είναι το γεγονός ότι η ίδια η καταπιεστική πραγματικότητα απορροφά εκείνους που βρίσκονται μέσα της κι έτσι πνίγει τελικά τη συνείδησή τους.» (1977: 49).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΠΙΕΖΟΜΕΝΩΝ (1977: 62-65)

• μοιρολατρία
• οριζόντια βία (τα βάζουν με τους συντρόφους τους)
• έλξη προς το δυνάστη και τον τρόπο ζωής του (θέλουν να του μοιάσουν, να τον μιμηθούν, να τον ακολουθήσουν)
• αυτοϋποτίμηση, εσωτερίκευση της γνώμης των δυναστών γι’ αυτούς (πείθονται για την ανικανότητά τους).

Οφείλουν να κατανοήσουν την καταπίεσή τους και να συμβάλουν στην ανάπτυξη αντικαταπιεστικής πράξης.

Πρέπει να έχουν υπόψη τους οι καταπιεζόμενοι ότι καθίστανται κατ’ ανάγκη πρότυπα στον απελευθερωτικό αγώνα τους αλλά και ότι μπορούν να είναι σημαντικοί αρωγοί στην απελευθέρωση και των καταπιεστών.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΚΑΤΑΠΙΕΣΤΗ (1977: 51-58)

• Ο καταπιεστής συνήθως δεν έχει συνείδηση ότι καταπιέζει
• ξέρει όμως ότι αυτό που τον συμφέρει είναι να μείνουν οι καταπιεζόμενοι στην καταπιεστική πραγματικότητα
• ο καταπιεζόμενος για το δυνάστη θεωρείται αντικείμενο προς εκμετάλλευση και χειρισμό
• του αναγνωρίζει το δικαίωμα της επιβίωσης, μόνο και μόνο επειδή η ύπαρξή του είναι αναγκαία για την ύπαρξη του δυνάστη
• θεωρεί ότι αξίζει τόσο όσα περισσότερα έχει
• χρησιμοποιεί την επιστήμη  και την τεχνολογία για τη διατήρηση  της καταπιεστικής τάξης πραγμάτων.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η «τραπεζική» και η «προβληματίζουσα» αντίληψη της εκπαίδευσης.

ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

            Για τον Φρέιρε η σημερινή εκπαίδευση έχει αποταμιευτικό και αφηγηματικό χαρακτήρα.

            Ο παιδαγωγός καταθέτει γνώσεις και οι μαθητές αποστηθίζουν, αποδέχονται, καταχωρούν. Αυτή είναι η σφαίρα δράσης τους, όπου δεν παρέχεται χώρος για δημιουργικότητα, αλλαγή και γνώση, η οποία γεννιέται μόνο με την ανακάλυψη και την ξαναανακάλυψη.

            Στην «τραπεζική» εκπαίδευση η γνώση είναι ένα δώρο που χαρίζεται από τους ειδήμονες στους αδαείς. Αυτό το σύστημα της προβολής της αμάθειας, είναι χαρακτηριστικό της ιδεολογίας της καταπίεσης και συνεπώς της εξουσίας.

            Τακτικές και μέθοδοι  της τραπεζικής εκπαίδευσης που αντανακλούν την καταπιεστική κοινωνία σαν σύνολο:

·         ο εκπαιδευτικός διδάσκει και  οι μαθητές διδάσκονται

·         ο εκπαιδευτικός τα ξέρει όλα (αυθεντία) και οι μαθητές τίποτα

·         ο εκπαιδευτικός σκέφτεται ενώ οι μαθητές είναι αντικείμενα της σκέψης του

·         ο εκπαιδευτικός μιλά και οι μαθητές ακούν πειθήνια

·         ο εκπαιδευτικός εφαρμόζει πειθαρχικά μέτρα και οι μαθητές υφίστανται τα μέτρα

·         ο εκπαιδευτικός προτείνει και επιβάλλει την κρίση του και οι μαθητές συμμορφώνονται σε αυτήν

·         ο εκπαιδευτικός δρα και οι μαθητές έχουν την ψευδαίσθηση πως δουν μέσα από τη δράση του

·         ο εκπαιδευτικός καθορίζει το πρόγραμμα της διδακτέας ύλης και οι μαθητές, που δε ρωτήθηκαν γι’ αυτό, προσαρμόζονται σε αυτό

·         ο εκπαιδευτικός συγχέει την αυθεντία της γνώσης με τη δική του εκπαιδευτική αυθεντία, που την αντιπαραθέτει στην ελευθερία των μαθητών (γιατί έτσι νομίζει πως έχει εξουσία)

·         ο εκπαιδευτικός είναι το υποκείμενο της διαδικασίας της μάθησης ενώ οι μαθητές είναι απλά αντικείμενα (1977:79-80).

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΖΟΥΣΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

            Ο Φρέιρε πιστεύει ότι:

• μια απελευθερωτική παιδεία συνίσταται σε ενεργήματα γνώσης και όχι σε μεταβίβαση πληροφοριών
• η άσκηση της προβληματίζουσας εκπαίδευσης απαιτεί την άρση της μονόδρομης σχέσης εκπαιδευτικού-μαθητή
• απαιτεί τη συνεργασία και των δύο για τη σύλληψη του γνωστικού αντικειμένου
• ώστε μέσα από το διάλογο να αναδυθεί μια νέα σχέση εκπαιδευτικού-μαθητή με τους μαθητές-εκπαιδευτικούς
• στην προβληματίζουσα εκπαίδευση γίνονται από κοινού  υπεύθυνοι για μια διαδικασία στην οποία όλοι αναπτύσσονται
• η εξουσιαστική  αυθεντία εδώ δεν ευδοκιμεί. (1977: 88-91)

ΣΥΓΚΡΙΣΗ «ΤΡΑΠΕΖΙΚΗΣ» ΚΑΙ «ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΖΟΥΣΑΣ» ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

            Παίρνοντας ως παραμέτρους την πραγματικότητα, το διάλογο, την αντιμετώπιση των μαθητών, τη δημιουργικότητα και την ιστορικότητα του ανθρώπου,  Φρέιρε συγκρίνει τους δύο τύπους εκπαίδευσης.

1. ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: η τραπεζική τη μυθοποιεί για να αποκρύψει γεγονότα που εξηγούν τον τρόπο ύπαρξης των ανθρώπων μέσα στον κόσμο ενώ η προβληματίζουσα ορίζει στον εαυτό της το καθήκον να απομυθοποιήσει την πραγματικότητα.
2. ΔΙΑΛΟΓΟΣ: η τραπεζική αντιστέκεται στο διάλογο ενώ η προβληματίζουσα τον θεωρεί απαραίτητο για τη γνωστική διαδικασία που αποκαλύπτει την πραγματικότητα
3. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΜΑΘΗΤΩΝ: η τραπεζική τους αντιμετωπίζει σαν αντικείμενα που θέλουν βοήθεια και η προβληματίζουσα τους κάνει κριτικούς στοχαστές
4. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ: η τραπεζική παραλύει τη δημιουργικότητα αντίθετα με την προβληματίζουσα που στηρίζεται πάνω σε αυτή
5. ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ: η τραπεζική εκπαίδευση δεν αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως ιστορικά όντα (δεν την ενδιαφέρει η ιστορία τους, το ποιοι είναι) σε αντίθεση με την προβληματίζουσα που παίρνει την ιστορικότητα του ανθρώπου ως αφετηρία (ξεκινά από το ποιοι είναι). (1977: 93-94). 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Ο διάλογος είναι η ουσία για μια αγωγή που επιδιώκει την ελευθερία του ανθρώπου.

            Ο διάλογος ορίζεται από τον Φρέιρε ως η συνάντηση μεταξύ ανθρώπων, με ενδιάμεσο την πραγματικότητα, για την ανακάλυψη και ονομάτιση αυτής της πραγματικότητας, κι αυτό είναι μια πράξη δημιουργίας. (1977: 102-107)

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΔΙΑΛΟΓΟΥ:

• αγάπη για τον κόσμο και τον άνθρωπο
• ταπεινοφροσύνη (να βλέπω τη δική μου αμάθεια)
• πίστη στον άνθρωπο να δημιουργεί και στον προορισμό του να γίνει πληρέστερα ανθρώπινος (συνέπεια των τριών προϋποθέσεων είναι η αμοιβαία εμπιστοσύνη)
• ελπίδα («κι αν αγωνίζομαι με ελπίδα τότε μπορώ  να περιμένω» (1977:107))
• κριτικός στοχασμός

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η πολιτιστική δράση: ο αντιδιάλογος – όργανο της καταπίεσης^.

 o διάλογος – όργανο της απελευθέρωσης.

     Η επανάσταση εμπεριέχει το διάλογο γιατί:

Α) είναι αυτός που την κάνει να ξεχωρίζει από το στρατιωτικό πραξικόπημα

Β) η ίδια της η νομιμότητα βρίσκεται στο διάλογο

Γ) είναι απαραίτητος γιατί ανταποκρίνεται σε μια βασική ανάγκη: οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι αληθινοί άνθρωποι αν δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, αφού είναι κατεξοχήν κοινωνικά όντα.(1977:156-157)

Συστατικά στοιχεία αντιδιαλογικής δράσης και θεωρίας:

1. κατάκτηση (χρήση μύθων, εσωτερίκευση αυτών, εκμετάλλευση της άγνοιας)
2. διαίρει και βασίλευε (ψεύτικη γενναιοψυχία/φιλανθρωπία που οδηγεί στην παραπλάνηση)
3. χειραγώγηση (ενίσχυση του μύθου ότι ο καταπιεζόμενος μπορεί να μοιάσει στην ελίτ)
4. πολιτιστική εισβολή (επικράτηση της ελιτίστικης κουλτούρας :α) ως μέσο κυριαρχίας, β) ως αποτέλεσμα κυριαρχίας (1977: 169-187)

Συστατικά στοιχεία διαλογικής δράσης και θεωρίας:

1. συνεργασία ≠ κατάκτηση.  «Η συνεργασία ως χαρακτηριστικό της διαλογικής δράσης – που παρατηρείται μόνο ανάμεσα σε Υποκείμενα, που ενδέχεται να έχουν διαφορετικών επιπέδων λειτουργίες κι επομένως και ευθύνη- μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με την επικοινωνία. Ο διάλογος, ως βασική επικοινωνία, πρέπει να είναι το βάθρο της κάθε συνεργασίας» (1977: 207) «Η διαλογική θεωρία απαιτεί να αποκαλυφθεί η πραγματικότητα. Κανένας δεν μπορεί να αποκαλύψει την πραγματικότητα για τον άλλο.. Αν και ένα Υποκείμενο μπορεί να αρχίσει την αποκάλυψη για λογαριασμό των άλλων, οι άλλοι οφείλουν κι αυτοί να γίνουν Υποκείμενα αυτής της πράξης. Η προσχώρηση του λαού γίνεται δυνατή από τη στιγμή της αποκάλυψης της πραγματικότητας και του εαυτού τους, μέσα στην αληθινή πράξη. Η προσχώρηση συμπίπτει με την εμπιστοσύνη που ο λαός αρχίζει ν’ αποκτά για τον εαυτό του και για τους επαναστάτες ηγέτες.» (1977: 208)
2. ενότητα για απελευθέρωση ≠ διαίρει και βασίλευε. «Ενώ στην αντιδιαλογική θεωρία της δράσης οι κυρίαρχοι αναγκάζονται να διαιρούν τους καταπιεζόμενους, για να μπορούν εύκολα να διατηρήσουν την κατάσταση της καταπίεσης, στη διαλογική θεωρία οι ηγέτες οφείλουν να επιδοθούν σε μια συνεχή ενωτική προσπάθεια ανάμεσα στους καταπιεζόμενους – κι ανάμεσα στους ηγέτες και στους καταπιεζόμενους-  για να πετύχουν την απελευθέρωση.» (1977: 213)
3. οργάνωση ≠ χειραγώγηση. «Στην αντιδιαλογική δράση, η χειραγώγηση αναισθητοποιεί τους ανθρώπους και διευκολύνει την υποδούλωσή τους. Στη διαλογική δράση αυτή ξεπερνιέται από την πραγματική οργάνωση. Στην αντιδιαλογική δράση, η χειραγώγηση εξυπηρετεί τους σκοπούς της κατάκτησης. Στη διαλογική δράση, η γεμάτη τόλμη και αγάπη παρουσία εξυπηρετεί τους σκοπούς της οργάνωσης. … Είναι γεγονός ότι χωρίς ηγεσία, πειθαρχία, αποφασιστικότητα και στόχους –δίχως καθήκοντα και ευθύνες – μια οργάνωση δε μπορεί να επιζήσει, και η επαναστατική δράση, κατά συνέπεια, εξασθενεί. Αυτό το γεγονός σε καμιά περίπτωση δε δικαιολογεί τη μεταχείριση των ανθρώπων ως πραγμάτων.» (1977: 219)
4. πολιτιστική σύνθεση  (ταυτότητα) ≠ εισβολή. «Η αντιδιαλογική δράση διαλαμβάνει την κατάκτηση του λαού, τη διαίρεσή του, τη χειραγώγησή του και την πολιτιστική εισβολή. Είναι υποχρεωτικά και βασικά μια δράση καταναγκαστική. Η διαλογική δράση απεναντίας καταργεί κάθε καταναγκαστικό στοιχείο. Η ανικανότητα της αντιδιαλογικής πολιτιστικής δράσης να ξεπεράσει τον καταναγκαστικό χαρακτήρα της προκύπτει από το σκοπό της: την κυριάρχηση. Η ικανότητα της διαλογικής πολιτιστικής δράσης να το κάνει αυτό βρίσκεται στον σκοπό της: την απελευθέρωση. …. Στην πολιτιστική σύνθεση, τα δρώντα πρόσωπα που έρχονται από έναν «άλλο κόσμο» στον κόσμο του λαού δεν το κάνουν αυτό ως εισβολείς. Δεν έρχονται να διδάξουν ή να μεταβιβάσουν ή να δώσουν οτιδήποτε, αλλά να μάθουν, μαζί με τον λαό, ποια η πραγματικότητα του λαού.» (1977: 222-223)

ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

      Ο Φρέιρε δεν αναφέρεται άμεσα με ειδικό κεφάλαιο στην αγωγή του καταπιεστή όμως τονίζει ότι:

·         αν δεν υπάρχει ο καταπιεζόμενος δεν υπάρχει ο καταπιεστής γιατί εξαρτάται η ύπαρξή του από τον πρώτο

·         μόνο οι καταπιεζόμενοι είναι εκείνοι που λυτρώνοντας τον εαυτό τους μπορούν να ελευθερώσουν και τους δυνάστες τους

·         αυτό θα γίνει με την ανάδυση ενός καινούριου ανθρώπου, που δε θα είναι ούτε καταπιεζόμενος, ούτε καταπιεστής, ένας άνθρωπος που βρίσκεται στο δρόμο της απελευθέρωσης.

Όπως ο δυνάστης για να καταπιέζει χρειάζεται μία θεωρία καταπιεστικής δράσης, έτσι και οι καταπιεζόμενοι, για να γίνουν ελεύθεροι, χρειάζονται κι αυτοί μια θεωρία δράσης. (1977: 227)

            «Και αν θέλετε να εκθρονίσετε ένα Δεσπότη, φροντίστε πρώτα να καταστρέψετε το θρόνο του που είναι στημένος μέσα σας.

            Γιατί πως μπορεί ένας τύραννος να κυβερνήσει τους ελεύθερους και τους περήφανους, αν δεν υπάρχει κάποια τυραννία μέσα στην ελευθερία τους και μια ντροπή μέσα στην περηφάνια τους;

            Κι αν θέλετε να ελευθερωθείτε από μια φροντίδα και μια έγνοια, αυτή την έγνοια εσείς τη διαλέξατε πιο πολύ από όσο σας την επέβαλαν.» (Γκιμπράν, 1974:65)