Διαχειρίζομαι το πένθος

Μια ενδιαφέρουσα ανάρτηση που βρήκα στο αξιόλογο μπλογκ της Άννας Παππά και έχει να κάνει με τη διαχείριση του πένθους. Ένα δύσκολο θέμα αλλά όλα είναι μέσα στη ζωή. Είναι προτάσεις του Υπουργείου Παιδείας. Παλιότερες δικές μου προτάσεις και πηγές  σχετικές με το θέμα εδώ. 

Διαχειρίζομαι το Πένθος Επιστρέφω στη ζωή from Αννα Παππα
 

Βιβλιαράκι για το παιδικό πένθος

Με αφορμή μια καταπληκτική ανάρτηση της Τάνιας για το παιδικό πένθος εδώ, με συγκεντρωμένους συνδέσμους, είχα την ευκαιρία να ανανεώσω και το δικό μου υλικό (αχρείαστο να είναι αλλά καλύτερα να υπάρχει).

Η Τάνια λοιπόν ανέβασε ένα σύνδεσμο με ένα παραμύθι στα αγγλικά για την απώλεια του πατέρα με ήρωες τα αγαπημένα κουκλάκια της Sesame Street σε μορφή pdf. Στη αρχή το μετέφρασα για προσωπική μου χρήση όμως σκέφτηκα ότι μπορεί να βοηθήσει οπότε το ανεβάζω σε άτυπη μορφή και μετάφραση εδώ, όχι για αναδημοσίευση αλλά για χρήση ανάγκης.

Ένας άλλος εξαιρετικό σύνδεσμος από την Τάνια ήταν και το βιβλίο της Helen Fitzgerald "Somebody I love has died..." στη σελίδα: http://americanhospice.org/grief-landing/. Μάλιστα έχει εδώ η ίδια συγγραφέας ένα βιβλιαράκι για τα μικρά που μπορεί να έχουν κάποιον με καρκίνο.

Στην ίδια σελίδα θα βρείτε και για την απώλεια του χαμένου ζώου (και διάφορα άλλα) όμως ευτυχώς ανάλογη δουλειά υπάρχει και στα ελληνικά: "Αντίο μικρέ μου φίλε" της Αγγελικής Θάνου (βιβλίο γονέα- βιβλίο παιδιού) ή το "Αντίο ποντικούλη" (εδώ κι άλλες βιβλιοπροτάσεις στα ελληνικά).

Με αφορμή λοιπόν το παραπάνω έφτιαξα μια πιο κοντινή σε μας πρόταση που μπορεί να δεθεί σαν βιβλιαράκι:

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Ένα φύλλο εργασίας για τον κύκλο ζωής του ανθρώπου που φτιάξαμε την προηγούμενη Δευτέρα και ξέχασα να ανεβάσω.

 

ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ

Έψαχνα να βρω κατάλληλη στιγμή να κάνω αυτή την ανάρτηση και δεν την έβρισκα. Αποφάσισα τελικά ότι πάντα είναι κατάλληλη στιγμή για πρόληψη.

Τον Νοέμβριο πήρα μέρος σε ένα βιωματικό εργαστήρι που διοργάνωσε ο "ΦΑΡΟΣ" σε συνεργασία με την εδώ πρωτοβάθμια διεύθυνση. Το θέμα του ήταν σχετικό με την απώλεια και το παιδί και κυρίως το πως αντιμετωπίζουμε εμείς οι εκπαιδευτικοί ένα παιδί που πενθεί, μέσα στην τάξη, ή ακόμα και πως υποστηρίζουμε τους μαθητές σε περίπτωση απώλειας ενός συμμαθητή τους.

Στο Διδασκαλείο Ρόδου έκανα μία εργασία για το πένθος και το νήπιο κι έκανα μια μικρή έρευνα όσον αφορά τα παιδικά βιβλία και τη νηπιακή ηλικία (δες σημειώσεις: http://pythagoreionip.blogspot.gr/2012/05/blog-post_01.html), υπό την επίβλεψη του κ. Πολεμικού. 

Το πιο εξειδικευμένο ιστολόγιο που μπορεί να σας δώσει πληροφορίες είναι το http://www.merimna.org.gr/

Προτείνω λοιπόν κάποια παιδικά βιβλία που μπορεί να μας βοηθήσουν σε διάφορες περιπτώσεις. 

Κατά τη γνώμη και την εμπειρία μου τα καλύτερα είναι τα:

•   "Αντίο Ποντικούλη" (παρουσίαση δες στο: http://pythagoreionip.blogspot.gr/2012/05/blog-post_01.html)

 

• "Τα δώρα του κυρ-Μενέλαου" (μιλάει για την απώλεια λόγω γήρατος αλλά και τη νοηματοδότηση της ζωής μετά την απώλεια).http://www.merimna.org.gr/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=24&Itemid=29&lang=en
• "Η Μίλι ή Μόλι και οι σπόροι του Τζίμι" (μιλάει για την απώλεια μέσα στην τάξη)
• "Ο παππούς του Ρόκο" (αναφέρεται αρκετά στην ασθένεια αλλά και σε ελληνικά τελετουργικά).

                       

Η καλύτερη προληπτική προσέγγιση μέσα στην τάξη όσον αφορά την απώλεια είναι ο κύκλος της ζωής των φυτών και των ζώων.

Επίσης, όταν έχουμε δουλέψει συναισθηματική αγωγή μέσα στην τάξη είναι πολύ πιο  εύκολο για τα παιδιά να βρουν διόδους να εκφραστούν και να ανοιχτούν, να έχουν τις λέξεις για να δηλώσουν τι τους συμβαίνει.

Πένθος και νήπιο

Γιαννούλης Χαλεπάς

            Το πιο σημαντικό και δυσκολότερο καθήκον στην ανατροφή ενός παιδιού είναι να το βοηθήσουμε να βρει νόημα στη ζωή. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, απαιτούνται πολλές εμπειρίες που συνοδεύουν την ανάπτυξη.  (Μπέτελχαϊμ, 1995: 11-14).

 

1. Το νήπιο 3-5 ετών. 

Η έννοια του θανάτου δεν έχει ακόμα αφομοιωθεί. Ωστόσο, έχουν ήδη σχηματισθεί, κάποιες αόριστες εικόνες. Τα παιδιά κάνουν ερωτήσεις και ενδιαφέρονται για τις αλλαγές που υφίσταται το σώμα. Στην ηλικία αυτή, ρωτούν αν ο νεκρός τρώει, κοιμάται ή πονάει. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορούν να εκφράσουν τη λύπη τους, αν οι μεγάλοι τους το επιτρέψουν. Κι αυτή η λύπη τους δεν καταργεί το γέλιο και το παιχνίδι τους. Καταλαμβάνει το παιδί σε ανύποπτο χρόνο, χωρίς καμιά προειδοποίηση. Είναι ως εκ τούτου, πιθανό να το δούμε να ξεσπάει, ξαφνικά, σε κλάματα, και, με την ίδια ευκολία, λίγο αργότερα, να ξεκαρδίζεται στα γέλια. (Bacque, 2007:124-125).

              «Το παιδί έχει ανάγκη να διατηρήσει το νεκρό του παρόντα στη φαντασία του, με τρόπο ενεργητικό και για μεγάλο χρονικό διάστημα, γεγονός που προκαλεί ένα διχασμό του Εγώ, στους κόλπους του οποίου συνυπάρχουν δύο ψυχικές στάσεις: η μία αναγνωρίζει την πραγματικότητα του θανάτου και υποτάσσεται σ’ αυτήν, ενώ η άλλη την αρνείται. (M. Hanus, 1994, σελ.17) ». (Bacque, 2007:125).

              Στην ηλικία των 4-5  χρόνων τα πάντα τα θεωρούν ζωντανά στον κόσμο. Στην εικόνα που έχουν για τον κόσμο όλα έχουν ζωή γι’ αυτό και μιλάνε μαζί τους. Τα παιδιά  υποφέρουν πολύ και λυπούνται αν μαραθούν τα λουλούδια ή αν κάποιος τα κόψει. Σ’ αυτή την ηλικία αρχίζουν να ενδιαφέρονται για το θάνατο. Εξετάζουν με περιέργεια τα νεκρά ζώα. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας  δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη διαφορά του προσωρινού από το οριστικό. Δεν μπορούν να συλλάβουν την έννοια ότι κάτι που έχει ζωή σήμερα, κάποτε δεν ήταν εδώ, και μετά από καιρό πάλι δε θα είναι εδώ, ούτε μπορούν να αποδεχτούν συναισθηματικά έναν οριστικό χωρισμό από τα αγαπημένα τους πρόσωπα – ο φόβος τους για κάτι τέτοιο είναι πολύ μεγάλος. (Baum, 2007: 16).

 

Ο θάνατος προκαλεί σύγχυση. 

Σύμφωνα με τον Kroen, (2007:43-44) πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι σε αυτή την ηλικία λέξεις και τελετουργίες γύρω από το θάνατο μπορεί να προκαλέσουν μεγάλη σύγχυση στο παιδί.

• Η αγρυπνία μπορεί να φανεί σα μια διαδικασία όπου ο νεκρός αναμένεται να «ξυπνήσει», κι έτσι προσδίδουν στο θάνατο προσωρινό χαρακτήρα. Ή  μπορεί να ερμηνεύσουν τη λέξη «αγρυπνία» ως αναμονή, πιστεύοντας ότι οι άνθρωποι περιμένουν άγρυπνοι την επιστροφή του πεθαμένου.
• Οι όροι «έφυγε», «εξέπνευσε» και «έπαψε να ζει» είναι πολύ αόριστοι και παραπλανητικοί. Δεν είναι κατανοητοί στα μικρά παιδιά. Μπορεί να είναι ηπιότεροι από τη λέξη «πέθανε», ωστόσο ούτε βοηθούν, ούτε έχουν νόημα γι’ αυτά.
• Αν κάποιο αγαπημένο πρόσωπο πεθάνει σε νοσοκομείο ή σε οίκο ευγηρίας, τα παιδιά μπορεί να σκεφτούν ότι αυτά είναι μέρη όπου οι άνθρωποι πηγαίνουν για να πεθάνουν. Αυτό μπορεί να προκαλέσει φόβο στην περίπτωση που θα χρειαστεί να εισαχθούν σε νοσοκομείο.
• Μπορεί να συνδέσουν τις κηδείες και τις νεκρώσιμες ακολουθίες με την εξήγηση ότι «ο Θεός  τον ήθελε κοντά Του».
• Παιδιά που μπορεί να δουν τη σωρό  μέσα σε ανοιχτό φέρετρο μπορεί να νομίζουν ότι κοιμάται.
• Παιδιά που θα παρακολουθήσουν την ταφή ενός αγαπημένου (χωρίς καμία εξήγηση του τι θα συμβεί) μπορεί να αποκτήσουν φοβία μήπως θαφτούν ζωντανά, που είναι μία συνήθης φοβία ανάμεσα σε μικρά παιδιά.

 

Για να συλλάβουν τα  παιδιά το θάνατο ο Kroen (2007: 41-44) προτείνει:

- Να πει ο ενήλικας ότι οι άνθρωποι και τα ζώα πεθαίνουν συνήθως όταν  είναι «πολύ, πολύ, πολύ, πολύ γέροι». Η επανάληψη της λέξης «πολύ» υπονοεί ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν πολλά χρόνια, μέχρι τα βαθιά τους γεράματα. Αν πει ο γονιός στο παιδί απλώς ότι οι άνθρωποι και τα ζώα συνήθως πεθαίνουν «όταν γεράσουν» μπορεί να τα θορυβήσει.

- Όταν ένας θάνατος είναι επακόλουθο μιας ασθένειας, πάλι πρέπει να επαναλάβει τη λέξη «πολύ», δηλαδή, «Καμιά φορά οι άνθρωποι πεθαίνουν όταν είναι πολύ, πολύ, πολύ, πολύ άρρωστοι». Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό γιατί μπορεί το παιδί να μπερδέψει κι ένα απλό κρύωμα με μία θανατηφόρα αρρώστια.

- Να ρωτάει τα παιδιά ευθέως τι κατάλαβαν. Είναι ένας καλός τρόπος για να εκτιμήσει ο ενήλικας κατά πόσο το παιδί κατανόησε όσα είπε.

2. Πως θρηνούν τα παιδιά

 

Οι συναισθηματικές αντιδράσεις του παιδιού στο συμβάν ποικίλλουν:

1. κλονισμός και άρνηση (Δεν το πιστεύω)
2. θυμός (Γιατί να μας το κάνει εμάς αυτό ο Θεός;)
3. ενοχή (Τι έκανα; Αν είχα κάνει….; Αν δεν είχα κάνει…;)
4. ζήλια (Γιατί ζει η μητέρα αυτού του παιδιού;)
5. θλίψη και μοναξιά (Μου λείπει ο μπαμπάς πολύ! Δε γίνεται να γυρίσει πίσω;)
6. έντονο άγχος (Ποιος θα με φροντίσει;)
7. απόσυρση (ψυχρότητα, απάθεια, ανέκφραστη όψη)
8. υπερβολικές αντιδράσεις αποχωρισμού (π.χ. γάντζωμα)
9. υπερβολικό κλάμα
10. σαφής επιθετική συμπεριφορά
11. προβλήματα ύπνου
12. διαταραχές στην πρόσληψη τροφής
13. διαταραχές στον έλεγχο των σφιγκτήρων
14. άλλες διαταραχές των καθημερινών συνηθειών
15. άλλα σωματικά συμπτώματα

Πιθανά προβλήματα:

·         παράβλεψη των αντιδράσεων

·         απόκρυψη της αλήθειας

·         δυσνόητες ερμηνείες

·         ρόλος των γονέων ως προτύπων

·         προσωπικότητα

·         φύση του θανάτου

Χαρακτηριστικές αντιδράσεις των παιδιών 2-5 ετών απέναντι στο θάνατο:

-            Νιώθουν σύγχυση.

-          Συμπεριφέρονται σαν μωρά

-          Νιώθουν αβεβαιότητα

-          Εκφράζουν τον πόνο τους μέσα από το παιχνίδι τους

-          Αντιγράφουν τις συμπεριφορές των ενηλίκων

-          Διακατέχονται από το άγχος του αποχωρισμού

-          Προσκολλώνται στους άλλους

-          Διερευνούν και δοκιμάζουν την πραγματικότητα.

3. Το οικογενειακό περιβάλλον

Το παιδί που θρηνεί έχει ανάγκη:

- Να ενημερωθεί έγκαιρα και αξιόπιστα για την απώλεια και να κατανοήσει τι έχει συμβεί στο αγαπημένο του πρόσωπο.

- Να ενθαρρυνθεί στο να εκφράσει τα συναισθήματά του.

- Να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του συμμετέχοντας κι εκείνο, στο βαθμό που επιθυμεί, στο οικογενειακό πένθος.

- Να αισθάνεται ότι μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του και να επενδύσει σε άλλες σχέσεις.

- Να δέχεται στήριξη από το περιβάλλον.

Κατά τον Herbert (2008: 46), για να συμβιβαστεί το παιδί με την απώλεια πρέπει οι ενήλικες να το βοηθήσουν:

• να αποδεχτεί το γεγονός
• να εκφράσει τα συναισθήματά του
• να δεχτεί ότι τα συναισθήματά του αποτελούν φυσιολογική αντίδραση στην απώλεια
• να ζήσει χωρίς το αγαπημένο του πρόσωπο
• να επιτύχει τους αναπτυξιακούς εκείνους στόχους που θα το οδηγήσουν στην ωριμότητα και την ανεξαρτησία
• να αποσαφηνίσει τις παρανοήσεις και τις εσφαλμένες αντιλήψεις
• να αντιμετωπίσει τις αλλαγές που θα συμβούν μέσα στην οικογένεια.

 

Χρειάζεται ο ενήλικας να έχει υπομονή όσο το παιδί επεξεργάζεται και βιώνει τη θλίψη του. (Κroen, 2008: 87-93).

·         Να μην παραλείψει να το διαβεβαιώσει ότι δεν πειράζει να κλάψει, να νιώσει θλίψη ή στενοχώρια.

·         Να δώσει το παιδί ευκαιρίες να εκφραστεί και να μιλήσει για τα συναισθήματά του, έστω και με τη χρήση παιχνιδιών.

·         Να μην ξεχνά ότι τα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι εκ φύσεως εγωκεντρικά. Η πρωταρχική τους ανάγκη είναι να επιβιώσουν και να έχουν κάποιον να τα φροντίζει και να τα αγαπά.

·         Αισθάνονται έντονα το φόβο της εγκατάλειψης, γι’ αυτό πρέπει να τα διαβεβαιώνει ότι θα είναι συνέχεια δίπλα τους.

·         Να μην απομακρύνει προσωρινά το παιδί από το σπίτι γιατί θα νιώσει εγκαταλειμμένο και μπερδεμένο και θα επιδεινωθεί η ήδη έντονη ανησυχία του.

·         Να το συμπεριλάβει όσο γίνεται πιο πολύ στις εκδηλώσεις και τις οικογενειακές δραστηριότητες εκείνων των ημερών.

·         Να το χαϊδεύει, να το αγκαλιάζει, να το καθησυχάζει και να του πει ότι το αγαπά με όλη του την καρδιά.

·         Να το ενθαρρύνει να υποβάλει ερωτήσεις.

·         Αν παρατηρήσει ενδείξεις «μαγικών σκέψεων» (δηλαδή να πιστεύουν ότι οι λέξεις και οι πράξεις τους έχουν τρομερές δυνάμεις), να φροντίσει αμέσως να καθησυχάσει το παιδί και να το διαβεβαιώσει ότι ο θάνατος αυτός δεν είναι καθόλου δικό του φταίξιμο, ότι δεν έχει καμία σχέση μαζί του κι ότι είναι αδύνατο να τον προκάλεσε.

 4. Ο παιδαγωγός

 

Τι πρέπει να κάνει ο/η παιδαγωγός:

1. να είναι διαθέσιμος και να διατηρεί την επαφή με την οικογένεια
2. να είναι καλός ακροατής
3. να τους ενθαρρύνει να μιλούν
4. να εξομαλύνει τα συναισθήματα, να τα αποδέχεται κι αν χρειαστεί να τα εξηγεί
5. να είναι ειλικρινής και ανοιχτός σε ερωτήσεις και να λέει «δεν ξέρω» όταν δε  γνωρίζει την απάντηση
6. να ζητήσει από το παιδί να του υποδείξει τι είδους βοήθεια και υποστήριξη θα ήθελε από εκείνον
7. να ζητήσει από την οικογένεια να του υποδείξουν τι είδους βοήθεια και υποστήριξη θα ήθελαν από εκείνον
8. να μοιραστεί μαζί τους ευχάριστες και δυσάρεστες οικογενειακές αναμνήσεις
9. να διερευνήσει αν είχαν προηγηθεί άλλες περίοδοι πένθους
10. να επιδείξει ευαισθησία σε ειδικές περιστάσεις (όπως γενέθλια)
11. να ενθαρρύνει το γονέα να μεταδώσει στο παιδί το μήνυμα ότι δεν είναι μόνο του.

 

Τι δεν πρέπει να κάνει ο/η παιδαγωγός:

1. να μη λέει στο παιδί ότι δεν πρέπει να λυπάται
2. να μην του υποδεικνύει πως πρέπει να νιώθει
3. να μην λέει ότι ξέρει πως αισθάνεται, γιατί δεν το γνωρίζει πραγματικά (απλώς υποθέτει και φαντάζεται, ακόμα κι αν αυτός έχει περάσει περίοδο πένθους)
4. να μη λέει «θα πρέπει να αισθάνεσαι καλύτερα τώρα»
5. να μη λέει στο παιδί ότι «τουλάχιστον έχει ακόμη τον άλλο γονέα»
6. να μην απορρίπτει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του παιδιού
7. να μην ενθαρρύνει τους γονείς να κρύβουν το θρήνο τους αλλά αντίθετα να τους λέει ότι «δεν είναι κακό να κλαίνε μπροστά στο παιδί»
8. να μη λέει στο παιδί ότι «ο γονιός σου κοιμήθηκε και δεν ξύπνησε»
9. να μην αμελήσει να έρθει σε επαφή με κάποιον ειδικό για να ενημερωθεί περεταίρω για την κατάσταση.

Το βιβλίο που με βοήθησε με το παιδί μου

ΑΝΤΙΟ ΠΟΝΤΙΚΟΥΛΗ, Robie H. Harris

 

        Το παραμύθι αναφέρεται στο θάνατο του αγαπημένου ποντικούλη του μικρού αγοριού. Ο μπαμπάς  λέει με ειλικρίνεια στο αγόρι ότι ο ποντικούλης πέθανε κι αμέσως τον αγκαλιάζει. Το αγόρι περνάει το στάδιο της άρνησης: «Ο ποντικούλης απλά κοιμάται. Δεν πέθανε! Είναι ζωντανός». Ο μπαμπάς με ηρεμία και σταθερότητα συνεχίζει και μοιράζεται το προσωπικό του συναίσθημα με το γιο του: «Λυπάμαι πολύ για τον ποντικούλη». Το αγόρι περνά στο επόμενο στάδιο του θυμού: «Του έχω θυμώσει γιατί πέθανε!» Κι αφού έκλαψε παραδέχτηκε το τρίτο στάδιο, τη λύπη. Ο πατέρας σταθερά παρηγορεί το παιδί του με στοργή κι αγκαλιά. Το παιδί αγγίζει το ζώο και το τυλίγει με την αγαπημένη του μπλούζα. Παίρνει θέση και άποψη λέγοντας: «Δε μου αρέσει να είναι πεθαμένος ο ποντικούλης». Κατόπιν ψάχνουν να βρουν την αιτία του θανάτου καταλήγοντας πως από ό,τι και να πέθανε: «έζησε μια καλή ζωή».

              Ξεκινά η προετοιμασία της κηδείας με την ξύλινη πλάκα που χαράζει ο μπαμπάς. Στη συνέχεια το αγόρι δέχεται τη συμπαράσταση και της μητέρας του με τον ίδιο τρόπο. Του δίνει ένα κουτί για φέρετρο: «Έτσι θα είναι ασφαλής». Έπειτα προστίθενται προσωπικά αντικείμενα. Με όλη αυτή την προετοιμασία το παιδί φαίνεται να περνά γρήγορα τα στάδια: «Βαρέθηκα όλη αυτή την ιστορία με το θάνατο! Να θάψουμε τον ποντικούλη τώρα!». Έτσι και γίνεται. Το αγόρι κλαίει στην κηδεία και αποχαιρετά τον φίλο του: «Αντίο Ποντικούλη». Το παιδί αν και λυπημένο αρχίζει να αποδέχεται την κατάσταση.

              Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφορούν για την προσχολική ηλικία. Μιλά με ειλικρίνεια, παρουσιάζει τρυφερά όλα τα στάδια, δείχνει το παιδί να μη φοβάται να εκφράζει τα όποια συναισθήματά του για τον αποθανόντα και με τη στήριξη των γονιών του ωριμάζει σταδιακά μέσα από το βίωμά του. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται στο κείμενο είναι απλή αλλά άμεση. Ό,τι ακριβώς έχει ανάγκη ένα παιδί προσχολικής ηλικίας σε μια τέτοια στιγμή. Θυμίζει και τις ελληνικές παραδόσεις με την κηδεία αλλά και με το φαγητό που βάζει για κατευόδιο μέσα στο κουτί (θυμίζουμε το δικό μας κρασί, λάδι και στάρι την ώρα της ταφής). Το παιδί φαίνεται να νιώθει ανακουφισμένο στο τέλος και μοιράζει τη μοναξιά του με τους γονείς του. Το παραμύθι δίνει πληροφορίες όχι για το τι συμβαίνει στον αποθανόντα αλλά για το τι κάνουν οι ζώντες για να τον τιμήσουν αλλά και για να νιώσουν εκείνοι καλύτερα. Κι όλα αυτά παρουσιάζονται με όμορφες ξεκάθαρες και πολύχρωμες εικόνες, απλές και άμεσες όπως ακριβώς και η γλώσσα του κειμένου. Πολύ προσοχή έχει δοθεί και στον τρόπο εικονογράφησης των διάφορων συναισθηματικών εκφράσεων των ηρώων της ιστορίας.

 

ΠΑΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Atkinson, M., (2003). Γιατί δεν είμαι πάντα χαρούμενος;, (απόδ. Κοκκίνου, Β.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
2. Cain, J., (2009). Αυτό που νιώθω, (μετφρ. Παπαθεοδούλου, Α., Κύρδη, Π.). Αθήνα: Παπαδόπουλος.
3. Εξυπερύ, Α. Σ., (1998). Ο μικρός πρίγκιπας, (μετφρ. Καρακώστα, Μ.). Αθήνα: Πατάκης.
4. Ζορμπά-Ραμμοπούλου, Β., (2003). Ο παππούς του Ρόκο. Αθήνα: Μικρή Μίλητος.
5. Harris, R.H., (2003). Αντίο Ποντικούλη, (μετφρ. Δημητρά, Α.). Αθήνα: Νίκας.
6. Λαμπέ, Μ., Πυές, Μ., (2002). Η ζωή και ο θάνατος. Αγγελοπούλου, Β. (ελλ. Απόδ.). Αθήνα: Άγκυρα.
7. Λάουμπε, Ζ., Μπλαζεγιοφσκι, Μ., (2000). Ο παππούς πετάει, (μετφρ. Στρώνη, Χ .). Αθήνα: Κάστωρ.
8. Λοΐζου, Μ., (2008). Ο αθάνατος γαϊδαράκος, Γ’ έκδοση. Αθήνα: Πατάκης.
9. Μορόνι, Τ., (2008). Λύπη, (μετφρ. Ρώσση-Ζαΐρη, Ρ.). Αθήνα: Μεταίχμιο.
10. Μουλάκη, Ε., (2004). Η παλέτα των συναισθημάτων. Αθήνα: Κέδρος.
11. Μπρενιφιέ, Ο., (2005). Η Ζωή! Τι είναι;, (μετφρ. Μανιά, Χ.). Αθήνα: Καστανιώτης
12. Μπουσκάλια, Λ., (1991). Η πτώση του φύλλου που το έλεγαν Φρέντυ, (αποδ. Γραμμένος, Μ.). Αθήνα: Γλάρος.
13. Νευροκοπλή, Β., (2007). Αν τ’ αγαπάς ξανάρχονται. Αθήνα: Λιβάνης.
14. Pittar, G., (2004). Η Μίλι, η Μόλι και οι σπόροι του Τζίμι, (απόδ. Ζούπα, Σ., Τασοπούλου, Α.). Αθήνα: Σαββάλας.
15. Ρομέιν, Τ., (2004). Τι στην ευχή να κάνεις αν χάσεις κάποιον που αγαπάς;, (Φέρρο, Σ.). Αθήνα: Κέδρος
16. Smith, I., (2005). Πώς μεγαλώνει ένα φυτό; Από τον ηλιόσπορο στο ηλιοτρόπιο, (μετφρ. Μαρκοζάνε, Ε.). Αθήνα: Σαββάλας.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΑ ΑΡΘΡΑ ΚΑΙ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ

1.      Koocher, G., Ph.D., ABPP, (18-10-2009), Θάνατος. Συζητάμε με τα παιδιά, http://www.helpguide.org/mental/helping_grieving.htm.

2.      Ντόλατζα, Ε., (18-10-2009), 2008 Μάρτιος, Λογοτεχνικές απεικονίσεις του θανάτου σε βιβλία για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας,  Ηλεκτρονικό Περ. Κείμενα, Τεύχος 7, ISSN: 1790-1782, http://keimena.ece.uth.gr.

3.      http://kspope.com/therapistas/death.php.

4.      http://www.merimna.org.gr.